Hoe een schenking van een half miljoen aan de gemeente Heemstede leidde tot een eindeloos proces
Arnold Aarts en Nina Eshuis | Zaterdag 29 januari 2022
HEEMSTEDE – Het is een curiositeit: een gemeente die van een burger een groot geldbedrag ontvangt. Het overkomt Heemstede ruim drie jaar geleden. De heer Bids is bijna honderd jaar als hij de herbouw van uitkijktoren Belvedère in het Groenendaalse Bos mogelijk wil maken met een schenking van een half miljoen euro. Maar hoe om te gaan met zo’n geste?
Astrid Nienhuis heeft een bijzonder nieuwtje tijdens haar eerste nieuwjaarstoespraak als burgemeester van Heemstede. Nadat ze de aanwezige inwoners, ondernemers en volksvertegenwoordigers in het raadhuis een ’inspirerend 2019’ toe heeft gewenst, meldt ze dat de gemeente een schenking heeft ontvangen. De hoogbejaarde broer en zus Bids willen Heemstede een half miljoen euro geven om de uitkijktoren Belvedère te kunnen herbouwen in het Groenendaalse Bos.
Het bos is in de jaren dertig een favoriete speelplek voor de schenkers. En dan vooral die uitkijktoren van veertien meter hoog. Sluit de ogen en zie hoe de twee tieners zo snel als hun benen ze dragen kunnen via de traptreden naar de balustrade spurten om van het uitzicht te genieten. Bij helder weer zien ze Zandvoort liggen, Haarlem en Hoofddorp. In de verte turend dwalen hun gedachten af naar de wereld buiten het vertrouwde Heemstede.
Het zijn zoete herinneringen aan hoe het ooit was.
Tijden die nooit meer terugkeren, want in 1965 wordt de verwaarloosde Belvedère
gesloopt. De gemeente vindt de kosten van een grondige restauratie te hoog. In
de jaren erna wordt in het raadhuis om de zoveel tijd door een ambitieus
gemeenteraadslid herbouw geopperd, maar alle goede bedoelingen stranden op de
financiën.
Nostalgie
Als dat het enige probleem is,
kunnen broer en zus Bids de helpende hand bieden. Ze zijn - gedreven door
nostalgische gevoelens - bereid een forse schenking te doen. Het tweetal klopt
in 2002 aan bij de gemeente met het genereuze aanbod.
De bedoeling is dat ze niet bij leven schenken, maar
pas als ze zijn overleden. Dan zorgt hun testament ervoor dat een half miljoen
op de gemeentelijke bankrekening wordt bijgeschreven. De familie Bids weet
precies hoe de nieuwe uitkijktoren moet worden: een kopie van de oude zoals die
tussen 1835 en 1839 is ontworpen door John Thomas Hitchcock. Net zoals ze in
Haarlem de afgebrande molen de Adriaan exact hebben nagemaakt.
Het is zestien jaar later als Bids (dan 99 jaar) zich weer meldt bij de gemeente. Zijn zus is inmiddels overleden en het lijkt hem bij nader inzien een goed idee als de procedure voor herbouw alvast in gang wordt gezet. Misschien gaat hij dan bij leven en welzijn de glorieuze opening nog meemaken. Om alles formeel te regelen, wordt door notaris Edzo Huisman een zogeheten schenkingsakte opgesteld.
Wat daarin staat en hoe de correspondentie tussen Bids en de gemeente verder verloopt, houden ze in het raadhuis liever geheim. Er is een beroep op de Wet openbaarheid van bestuur (WOB) voor nodig om de mails, brieven en gespreksverslagen boven water te krijgen.
Krullerig
Op de valreep van 2018 wordt de
schenkingsakte opgemaakt. Aan de akte is een tekening gehecht, die ’als
uitgangspunt’ moet dienen voor de herbouw. Op een A4 heeft een ambtenaar in
2002 in afstemming met Bids een schets gemaakt die niet de oude Belvedère representeert.
Op de tekening is een toren van twee verdiepingen te zien waar een wenteltrap
omheen loopt. Naast het dak is een pijl getekend: ’Dak van koper met weerhaan
en bliksemafleider’, staat er in krullerig handschrift naast. En: ’De gehele
toren van vuurrode baksteen’. Onderaan de schets is geschreven dat de trappen
van staal moeten zijn en de hekwerken verzinkt en gecoat in de kleur groen.
Het achtste punt in de akte: ’In geval voor of tijdens
de herbouw van de Belvedère bij schenker vragen ontstaan zullen deze naar
genoegen van schenker zo goed mogelijk worden beantwoord en opgelost.’ Bids
denkt dat daarmee zijn inbreng in het proces is gewaarborgd. Maar in de jaren
die volgen, blijkt het tegendeel het geval.
Een paar maanden later, in het voorjaar, kondigen
burgemeester en wethouders aan dat ze willen dat inwoners kunnen meebeslissen
over het definitieve ontwerp voor de herbouw van Belvedère. In de
raadscommissie ruimte wordt besloten dat de gemeente aan verschillende
architecten zal vragen een ontwerp in te sturen. Een deskundige jury zal een
selectie maken, waarop Heemstedenaren vervolgens kunnen stemmen. „Misschien
kiezen de inwoners voor iets traditioneels, misschien wel voor iets
Guggenheim-achtigs. Het is 2019, dus waarom niet”, zegt raadslid Yvette Schul
(D66) tijdens de vergadering.
Natuurinclusief
In november is het zover: de
gemeente presenteert zes uiteenlopende ontwerpen. In de ene artist impression
is een stenen toren te zien, een ander is een ’natuurinclusief’ en ’ecologisch
bouwwerk’ van hout en weer een ander ontwerp heeft iets kubistisch. Van het
bouwplan - de schets van de ambtenaar - dat bij de schenkingsakte zat, is nog
weinig over en niet alleen omdat de maten niet blijken te kloppen. Wethouder
Mulder zegt dat de architecten is gevraagd om een visie, geen restauratief
ontwerp. „De vraag was iets te doen met rode baksteen. Bij de ene toren komen
de criteria minimaal terug, bij de andere maximaal.”
Raadsleden zijn ondertussen kritisch op de ontwerpen.
Ze krijgen negatieve reacties van Heemstedenaren. De woorden ’wachttoren’ en
’hangtuin’ vallen. Raadslid Michel Radix (VVD): „Ik hoor dat het lijkt op een
crematorium waarin je urnen kunt plaatsen.”
Bids is al helemaal niet te spreken over de ontwerpen.
In tegenstelling tot wat hij had verondersteld, wordt hij niet op de hoogte
gehouden van de ontwikkelingen. Hij moet uit de krant vernemen dat de gemeente
van Belvedère een participatieproject heeft gemaakt. Hij is woedend en laat dat
de gemeente weten ook. Hij wordt daarop in december 2019 voor een crisisberaad
uitgenodigd.
Sprookjesachtig
Ten overstaan van wethouder Mulder,
gemeentelijke domeinmanager Ruimte Schumacher en notaris Huisman vertelt hij
dat hem pas na het tekenen van de schenkingsakte is gemeld dat ingezetenen het
voor het zeggen zouden krijgen. Ook benadrukt hij geen voorstander te zijn van
moderne stijlen in het bos. Van de door hem verlangde ’sprookjesachtige
uitstraling’ ziet hij niets terug - in geen van de zes ontwerpen.
Als het gespreksverslag ter goedkeuring naar Revalidatiecentrum
Zuiderhout - waar Bids wegens gezondheidsproblemen tijdelijk verblijft - wordt
gestuurd, neemt zijn ergernis alleen nog maar toe. Van zijn geuite wrevel leest
hij weinig terug. Daarom zet hij zijn kritiek in een gepeperde retourbrief -
geschreven op een typemachine - nogmaals op een rijtje. Bids noemt de
handelswijze in het raadhuis ’bepaaldelijk niet chic’ en ’de gemeente Heemstede
onwaardig’. Hij vermeldt zelfs zijn bankrekeningnummer, zodat het half miljoen
euro kan worden teruggestort.
Bids begrijpt niet waarom de architecten is verboden
contact met hem te leggen en hij vindt het een schande dat de indruk wordt
gewekt dat hij vrijwillig afstand heeft gedaan van zijn recht op inspraak. Ook
op notaris Huisman heeft hij kritiek. ’Een gerenommeerd en zeer gewaardeerd
notariskantoor had schenker op het verlies aan rechten van tevoren
geattendeerd.’ Huisman laat in een reactie weten dat hij Bids heeft uitgelegd
niet op de hoogte te zijn gebracht van het plan van de gemeente om er een
architectuurcompetitie van te maken. „Wij waren daar dus beiden niet van op de
hoogte toen de schenkingsakte werd getekend.”
Wandeling
Ondertussen is er wel een winnend
ontwerp uit de bus gekomen. ’De wandeling’ van KPG Architecten kreeg van de
inwoners van Heemstede 497 van de 1.198 uitgebrachte stemmen. Het ontwerp lijkt
qua vorm op de oude Belvedère, maar bestaat uit heel andere materialen dan Bids
voor ogen had.
Om uit de impasse te komen, besluit de gemeente in
maart 2020 Bids uit te nodigen op het kantoor van KPG Architecten. Wellicht dat
alsnog een oplossing mogelijk is. Zo wil Bids dat de witte kleur van de
buitentrap wordt aangepast, meer bakstenen worden gebruikt en de vorm van het
dakje verandert. Wethouder Annelies van der Have (Heemsteeds Burger Belang) is
bij het gesprek aanwezig. Zij heeft het hete hangijzer van collega Mulder
overgenomen.
Het duurt vervolgens bijna een jaar voordat het stroperige traject verder gaat. In een brief van februari 2021 aan Van der Have beklaagt Bids zich over het voorgestelde hoofdmateriaal voor Belvedère. Volgens hem is het gekozen ’geperforeerde cortenstaal’ ongeschikt voor de uitkijktoren. Niet alleen vanwege de kwetsbaarheid, maar ook omdat hij het associeert met ’een bruine molshoop’. Bids oppert nogmaals een kopie te maken van de uitkijktoren zoals die destijds door Hitchcock is ontworpen.
Dat is voor de gemeente een gepasseerd station. Besloten wordt om Bids uit te nodigen op de gemeentewerf aan de Cruquiusweg. Daar wordt hij uitgebreid geïnformeerd over het cortenstaal. Het lukt om de gulle gever te overtuigen van de schoonheid van de ijzersoort. Een Heemsteedse delegatie is gaan kijken bij andere bouwwerken in de Benelux die zijn gemaakt met cortenstaal, zoals in het Belgische Borgloon bij de doorzichtige kerk en bij de uitkijktoren in het Hengelose landschapspark Weusthag.
YouTube
Bids besluit - toch nog onverwachts
- in te stemmen. In november 2021 kan een opgelucht college van B en W melden
dat alle plooien zijn gladgestreken. Het gemeentebestuur stemt in met het
ontwerpbestemmingsplan, waardoor herbouw formeel mogelijk wordt gemaakt. In het
onderliggende stuk meldt het college dat naar verwachting in het najaar van
2022 kan worden gestart met de bouw. Op de gemeentelijke website en op YouTube
is een filmpje van anderhalve minuut te zien hoe de nieuwe Belvedère gaat
worden. Bids, inmiddels 102 jaar oud, laat
in een korte telefonische reactie weten ’vrede’ te hebben met de oplossing. „Er
zijn allerlei besprekingen geweest en uiteindelijk zal het wel iets aardigs
worden. Ik heb begrepen dat het probleem vooral was om binnen het budget te blijven
en de juiste materialen te vinden. Steen was veel te duur en hout had ook veel
nadelen, daarom is het cortenstaal geworden. Aan elk ontwerp zitten voor- en
nadelen, maar dat is met een kantoorgebouw niet anders.”
’Verkeerde verwachting’
Wethouder Annelies van der Have
neemt op verzoek van deze krant uitgebreid de tijd om te reageren op de
kwestie. Ze erkent dat er over de procedure bij Bids ’een verkeerde verwachting
is ingeslopen’. „Wij dachten in de schenkingsakte duidelijk te hebben gemaakt
dat wij in regie zijn over het ontwerp. Dat is een leerpunt voor de toekomst,
daar moeten we scherper in zijn. Op vragen als: wie doet wat en wie wordt
eigenaar van de schenking? Aan de andere kant is het voor ons een unieke
situatie dat iemand zoveel schenkt.” Volgens Van der Have heeft de gemeente
geprobeerd Bids eerder bij de besluitvorming te betrekken, maar was hij vanwege
zijn wisselende gezondheid soms moeilijk bereikbaar.
Van der Have benadrukt dat het
nooit de bedoeling is geweest Bids terzijde te schuiven. „Ik heb tegen hem
gezegd dat we natuurlijk geen toren wilden neerzetten die hij niet wil en onze
zin wilden doordrammen. Het moet iets worden waar we met zijn allen blij van
worden. Juist omdat we ons als gemeente vooral bezighouden met wat noodzakelijk
is, terwijl dit iets vrolijks is.”
Volgens Van der Have was het niet
realistisch om een exacte kopie van de oude Belvedère neer te zetten. „Dat was
een heel kwetsbaar bouwwerk. Wij wilden iets neerzetten dat duurzaam was,
vandalismeproof, veilig en geen bakken met geld aan onderhoud zou kosten. We
willen natuurlijk geen toren die over vijftien jaar rot is. Hij moet tachtig
tot honderd jaar meekunnen.”
Van der Have benadrukt dat herbouw van het origineel te kostbaar zou zijn. Niet het hele bedrag kan namelijk in de toren worden gestoken. „Zo’n anderhalve ton is in proces- en onderzoekskosten gaan zitten. Wij hebben bij de gemeente veel generalisten werken, maar weinig specialisten. Voor veel expertise moeten we daarom mensen inhuren. Dat geldt onder meer voor het archeologisch onderzoek, waarvan het verslag 65 pagina’s beslaat. Omdat de restanten van de oude Belvedère nog aanwezig zijn, mag je niet zomaar een schep in de grond zetten.”